Sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên: Những con số đáng báo động

Nội dung chính

• Trên toàn cầu, cứ 7 người trong độ tuổi từ 10 đến 19 thì có 1 người mắc chứng rối loạn tâm thần, chiếm 15% gánh nặng bệnh tật toàn cầu ở nhóm tuổi này.

• Trầm cảm, lo âu và rối loạn hành vi là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây ra bệnh tật và khuyết tật ở thanh thiếu niên.

• Tự tử là nguyên nhân gây tử vong đứng thứ ba ở những người trong độ tuổi từ 15 đến 29.

• Hậu quả của việc không giải quyết các vấn đề sức khỏe tâm thần ở tuổi vị thành niên sẽ kéo dài đến tuổi trưởng thành, làm suy yếu cả sức khỏe thể chất lẫn tinh thần, đồng thời hạn chế cơ hội sống một cuộc sống trọn vẹn khi trưởng thành.

Giới thiệu

Cứ 6 người thì có một người ở độ tuổi từ 10 đến 19. Tuổi vị thành niên là một giai đoạn đặc biệt và mang tính định hình. Những thay đổi về thể chất, cảm xúc và xã hội, bao gồm việc tiếp xúc với nghèo đói, lạm dụng hoặc bạo lực, có thể khiến thanh thiếu niên dễ mắc các vấn đề sức khỏe tâm thần. Việc bảo vệ thanh thiếu niên khỏi nghịch cảnh, thúc đẩy học tập về mặt xã hội - cảm xúc và sức khỏe tâm lý, cũng như đảm bảo khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần là rất quan trọng đối với sức khỏe và hạnh phúc của các em trong suốt thời kỳ vị thành niên và trưởng thành.

Trên toàn cầu, ước tính cứ 7 người (14%) trong độ tuổi từ 10–19 thì có 1 người mắc các bệnh về sức khỏe tâm thần, tuy nhiên phần lớn những bệnh này vẫn chưa được phát hiện và điều trị. Thanh thiếu niên mắc bệnh tâm thần đặc biệt dễ bị xã hội ruồng bỏ, phân biệt đối xử, kỳ thị (ảnh hưởng đến khả năng tìm kiếm sự giúp đỡ), khó khăn trong học tập, hành vi mạo hiểm, sức khỏe kém và vi phạm nhân quyền.

Các yếu tố quyết định sức khỏe tâm thần

Tuổi vị thành niên là giai đoạn quan trọng để phát triển các thói quen xã hội và cảm xúc, vốn rất cần thiết cho sức khỏe tinh thần. Những thói quen này bao gồm việc áp dụng các thói quen ngủ lành mạnh; tập thể dục thường xuyên; phát triển các kỹ năng ứng phó, giải quyết vấn đề và giao tiếp; và học cách quản lý cảm xúc. Môi trường bảo vệ và hỗ trợ từ gia đình, trường học và xã hội là rất quan trọng.

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần. Thanh thiếu niên càng tiếp xúc với nhiều yếu tố nguy cơ, khả năng ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của họ càng lớn. Các yếu tố có thể góp phần gây căng thẳng trong thời kỳ vị thành niên bao gồm việc tiếp xúc với nghịch cảnh, áp lực phải hòa nhập với bạn bè và việc khám phá bản sắc. Ảnh hưởng của truyền thông và chuẩn mực giới có thể làm trầm trọng thêm sự chênh lệch giữa thực tế cuộc sống của thanh thiếu niên và nhận thức hoặc khát vọng của họ về tương lai.

Các yếu tố quyết định quan trọng khác bao gồm chất lượng cuộc sống gia đình và các mối quan hệ với bạn bè. Bạo lực (đặc biệt là bạo lực tình dục và bắt nạt), cách nuôi dạy con cái khắc nghiệt và các vấn đề kinh tế xã hội nghiêm trọng là những rủi ro được công nhận đối với sức khỏe tâm thần.

Một số thanh thiếu niên có nguy cơ mắc các bệnh lý sức khỏe tâm thần cao hơn do điều kiện sống, kỳ thị, phân biệt đối xử hoặc bị cô lập, hoặc do thiếu tiếp cận với các dịch vụ và hỗ trợ chất lượng. Những đối tượng này bao gồm thanh thiếu niên sống trong môi trường nhân đạo và dễ bị tổn thương; thanh thiếu niên mắc bệnh mãn tính, rối loạn phổ tự kỷ, khuyết tật trí tuệ hoặc các bệnh lý thần kinh khác; thanh thiếu niên mang thai, cha mẹ là thanh thiếu niên, hoặc những người kết hôn sớm hoặc kết hôn ép buộc; trẻ mồ côi; và thanh thiếu niên thuộc các nhóm dân tộc thiểu số hoặc nhóm tình dục thiểu số, hoặc các nhóm bị phân biệt đối xử khác.

Rối loạn cảm xúc

Rối loạn cảm xúc phổ biến ở thanh thiếu niên. Rối loạn lo âu (có thể bao gồm hoảng loạn hoặc lo lắng quá mức) là phổ biến nhất ở nhóm tuổi này và phổ biến hơn ở thanh thiếu niên lớn tuổi hơn là thanh thiếu niên trẻ tuổi. Người ta ước tính rằng 4,4% trẻ em từ 10 đến 14 tuổi và 5,5% trẻ em từ 15 đến 19 tuổi mắc chứng rối loạn lo âu.

Trầm cảm được ước tính xảy ra ở 1,4% thanh thiếu niên từ 10 đến 14 tuổi và 3,5% trẻ em từ 15 đến 19 tuổi. Trầm cảm và lo âu có một số triệu chứng giống nhau, bao gồm những thay đổi tâm trạng nhanh chóng và bất ngờ. Rối loạn lo âu và trầm cảm có thể ảnh hưởng sâu sắc đến việc đi học và học tập ở trường. Sự xa lánh xã hội có thể làm trầm trọng thêm sự cô lập và cô đơn. Trầm cảm có thể dẫn đến tự tử.

Rối loạn hành vi

Rối loạn hành vi phổ biến hơn ở thanh thiếu niên nhỏ tuổi hơn là thanh thiếu niên lớn tuổi. Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD), đặc trưng bởi khó khăn trong việc chú ý và/hoặc hoạt động quá mức và hành động mà không quan tâm đến hậu quả, xảy ra ở 2,9% trẻ em từ 10–14 tuổi và 2,2% trẻ em từ 15–19 tuổi.

Rối loạn hành vi (bao gồm các triệu chứng của hành vi phá hoại hoặc thách thức) xảy ra ở 3,5% trẻ em từ 10–14 tuổi và 1,9% trẻ em từ 15–19 tuổi. Rối loạn hành vi có thể ảnh hưởng đến việc học của thanh thiếu niên và làm tăng nguy cơ phạm tội.

Rối loạn ăn uống

Rối loạn ăn uống, chẳng hạn như chán ăn tâm thần và ăn vô độ, thường xuất hiện ở tuổi vị thành niên và đầu tuổi trưởng thành. Rối loạn ăn uống liên quan đến hành vi ăn uống bất thường và sự ám ảnh về thức ăn, thường đi kèm với những lo lắng về cân nặng và hình dáng cơ thể. Trẻ em gái thường bị ảnh hưởng nhiều hơn trẻ em trai. Rối loạn ăn uống có thể ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất và thường đi kèm với trầm cảm, lo âu và rối loạn sử dụng chất gây nghiện. Chúng xảy ra ở khoảng 0,1% trẻ em từ 10–14 tuổi và 0,4% trẻ em từ 15–19 tuổi. Chúng có liên quan đến tự tử. Chán ăn tâm thần có thể dẫn đến tử vong sớm, thường do các biến chứng y khoa hoặc tự tử, và có tỷ lệ tử vong cao hơn bất kỳ rối loạn tâm thần nào khác.

Tâm thần phân liệt

Các tình trạng bao gồm các triệu chứng loạn thần thường xuất hiện ở cuối tuổi vị thành niên hoặc đầu tuổi trưởng thành. Các triệu chứng có thể bao gồm ảo giác hoặc hoang tưởng. Những trải nghiệm này có thể làm suy yếu khả năng tham gia vào cuộc sống và học tập hàng ngày của thanh thiếu niên và thường dẫn đến kỳ thị hoặc vi phạm nhân quyền. Tâm thần phân liệt xảy ra ở 0,1% thanh thiếu niên từ 15–19 tuổi.

Tự tử và tự làm hại bản thân

Tự tử là nguyên nhân tử vong đứng thứ ba ở thanh thiếu niên và người trưởng thành trẻ tuổi (15–29 tuổi). Các yếu tố nguy cơ tự tử rất đa dạng, bao gồm lạm dụng rượu bia, lạm dụng tình dục trẻ em, kỳ thị tìm kiếm sự giúp đỡ, rào cản tiếp cận dịch vụ chăm sóc và tiếp cận các phương tiện tự tử. Phương tiện kỹ thuật số, giống như bất kỳ phương tiện truyền thông nào khác, có thể đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường hoặc làm suy yếu các nỗ lực phòng chống tự tử.

Hành vi mạo hiểm

Nhiều hành vi mạo hiểm vì sức khỏe, chẳng hạn như sử dụng chất kích thích hoặc quan hệ tình dục không an toàn, bắt đầu xuất hiện ở tuổi vị thành niên. Hành vi mạo hiểm có thể là một chiến lược không hiệu quả để đối phó với những khó khăn về cảm xúc và có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần và thể chất của thanh thiếu niên. Thanh thiếu niên đặc biệt dễ bị ảnh hưởng bởi các thói quen sử dụng chất gây nghiện có hại, có thể kéo dài suốt cuộc đời. Năm 2019, tỷ lệ sử dụng rượu bia ở nhóm thanh thiếu niên từ 15 đến 19 tuổi trên toàn thế giới là 22%, với rất ít sự khác biệt về giới tính, và mức tiêu thụ đang gia tăng ở một số khu vực.

Việc sử dụng thuốc lá và cần sa cũng là những mối lo ngại khác. Nhiều người hút thuốc lá trưởng thành đã hút điếu thuốc đầu tiên trước 18 tuổi. Năm 2022, tỷ lệ sử dụng cần sa ở thanh thiếu niên cao hơn người trưởng thành trên toàn cầu (lần lượt là 5,5% so với 4,4%).

Thực hiện bạo lực là một hành vi mạo hiểm có thể làm tăng nguy cơ học vấn thấp, thương tích, dính líu đến tội phạm hoặc tử vong. Bạo lực giữa các cá nhân được xếp hạng là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở thanh thiếu niên lớn tuổi vào năm 2021. 

Thúc đẩy và phòng ngừa

Các biện pháp can thiệp nhằm thúc đẩy và phòng ngừa sức khỏe tâm thần nhằm tăng cường khả năng điều chỉnh cảm xúc của cá nhân, tăng cường các giải pháp thay thế cho hành vi mạo hiểm, xây dựng khả năng phục hồi để quản lý các tình huống khó khăn và nghịch cảnh, đồng thời thúc đẩy môi trường xã hội và mạng lưới xã hội hỗ trợ.

Các chương trình này đòi hỏi phương pháp tiếp cận đa cấp với nhiều nền tảng cung cấp khác nhau –  ví dụ như phương tiện truyền thông kỹ thuật số, cơ sở chăm sóc sức khỏe hoặc xã hội, trường học hoặc cộng đồng – và nhiều chiến lược khác nhau để tiếp cận thanh thiếu niên, đặc biệt là những người dễ bị tổn thương nhất.

Phát hiện và điều trị sớm

Điều quan trọng là phải giải quyết nhu cầu của thanh thiếu niên mắc các bệnh về sức khỏe tâm thần. Tránh đưa vào viện và y khoa hóa quá mức, ưu tiên các phương pháp không dùng thuốc và tôn trọng quyền trẻ em theo Công ước Liên hợp quốc về Quyền trẻ em và các văn bản nhân quyền khác là chìa khóa cho sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên.