Hiểu đúng về rối loạn lưỡng cực, có nguy hiểm không?

Nội dung chính

• Rối loạn lưỡng cực là một tình trạng sức khỏe tâm thần ảnh hưởng đến tâm trạng, năng lượng, hoạt động và suy nghĩ của một người và được đặc trưng bởi các cơn hưng cảm (hoặc hưng cảm nhẹ) và trầm cảm.

• Người ta ước tính có khoảng 40 triệu người trên toàn thế giới mắc chứng rối loạn lưỡng cực.

• Rối loạn lưỡng cực có liên quan đến tình trạng khuyết tật đáng kể và khó khăn trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống.

• Nhiều người mắc chứng rối loạn lưỡng cực bị chẩn đoán sai hoặc không được điều trị và phải chịu sự phân biệt đối xử và kỳ thị.

• Có nhiều lựa chọn chăm sóc hiệu quả, kết hợp thuốc và can thiệp tâm lý xã hội để giúp những người mắc chứng rối loạn lưỡng cực duy trì sức khỏe.

________________________________________

Tổng quan

Năm 2019, cứ 150 người trưởng thành (40 triệu người, tương đương 0,53% dân số toàn cầu) thì có khoảng 1 người mắc chứng rối loạn lưỡng cực. Tình trạng này chủ yếu được phát hiện ở những người trong độ tuổi lao động, nhưng cũng có ở thanh thiếu niên. Mặc dù tỷ lệ mắc chứng rối loạn lưỡng cực ở nam và nữ gần như ngang nhau, nhưng dữ liệu hiện có cho thấy phụ nữ thường được chẩn đoán mắc bệnh nhiều hơn.  

Trên toàn thế giới, phạm vi điều trị cho người mắc chứng rối loạn lưỡng cực còn thấp. Cả nam và nữ thường bị chẩn đoán sai. Nhiều người không được tiếp cận với các dịch vụ và can thiệp được khuyến nghị, đặc biệt là ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình (LMIC).

Sự kỳ thị và phân biệt đối xử đối với người mắc chứng rối loạn lưỡng cực rất phổ biến, cả trong cộng đồng lẫn trong các dịch vụ y tế. Điều này có thể làm suy yếu khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe. Nó cũng làm gia tăng sự cô lập xã hội và có thể hạn chế các cơ hội giáo dục, việc làm và nhà ở.

Rối loạn lưỡng cực là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây ra tình trạng khuyết tật trên toàn cầu vì nó có thể ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của cuộc sống. Người mắc chứng rối loạn lưỡng cực có thể gặp phải căng thẳng trong các mối quan hệ, vấn đề ở trường học hoặc công việc, và khó khăn trong việc thực hiện các hoạt động hàng ngày. Mắc chứng rối loạn lưỡng cực cũng làm tăng nguy cơ tự tử, phát triển các rối loạn lo âu và lạm dụng chất gây nghiện.Người mắc chứng rối loạn lưỡng cực có nhiều khả năng hút thuốc, sử dụng rượu bia, mắc các bệnh lý thể chất (ví dụ như bệnh tim mạch hoặc hô hấp) và gặp khó khăn trong việc tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe.

Trung bình, người mắc chứng rối loạn lưỡng cực tử vong sớm hơn 10 năm so với dân số nói chung.

Các dấu hiệu và triệu chứng

Rối loạn lưỡng cực là một tình trạng sức khỏe tâm thần đặc trưng bởi sự thay đổi tâm trạng từ thái cực này sang thái cực khác.Trong giai đoạn hưng cảm, người bệnh có tâm trạng cực kỳ hưng phấn và tràn đầy năng lượng (cảm thấy rất vui vẻ, phấn khích, hoạt động quá mức). Họ có thể cảm thấy hưng phấn, thay đổi tâm trạng đột ngột hoặc cảm xúc quá mức (cười không kiểm soát hoặc cảm thấy cáu kỉnh, bồn chồn hoặc bồn chồn hơn bình thường).

Trong các cơn hưng cảm, những thay đổi về tâm trạng và hoạt động thường đi kèm với các triệu chứng đặc trưng khác, bao gồm:

• Tự đánh giá bản thân quá cao, cho rằng mình đặc biệt hoặc vượt trội hơn người khác.

• Nói nhanh và chuyển nhanh từ ý tưởng này sang ý tưởng khác;

• Gặp khó khăn trong việc tập trung và dễ bị phân tâm;

• Giảm nhu cầu ngủ;

• Hành vi liều lĩnh hoặc mạo hiểm, ví dụ như chi tiêu quá mức, hoạt động tình dục nguy hiểm, uống rượu hoặc làm hại bản thân hoặc người khác;

• Niềm tin cố định và sai lầm về sự khoa trương hoặc điều gì đó không đúng sự thật (ví dụ "Tôi là một người rất nổi tiếng", "Hàng xóm của tôi đang theo dõi tôi").

Ngược lại, trong giai đoạn trầm cảm, người bệnh sẽ trải qua tâm trạng chán nản (cảm thấy buồn bã, cáu kỉnh, trống rỗng). Họ có thể cảm thấy mất hứng thú hoặc niềm vui trong các hoạt động mà trước đây họ từng yêu thích.

Ngoài ra còn có các triệu chứng khác, bao gồm:

• Kém tập trung

• Cảm giác tội lỗi quá mức hoặc lòng tự trọng thấp

• Tuyệt vọng về tương lai

• Suy nghĩ về cái chết hoặc tự tử

• Giấc ngủ bị gián đoạn

• Thay đổi về cảm giác thèm ăn hoặc cân nặng

• Cảm thấy rất mệt mỏi hoặc thiếu năng lượng.

Một cơn trầm cảm khác với những thay đổi tâm trạng thường gặp ở hầu hết mọi người, ở chỗ các triệu chứng kéo dài hầu hết cả ngày, gần như mỗi ngày, trong ít nhất hai tuần.Cả hai giai đoạn hưng cảm và trầm cảm đều có thể gây ra những khó khăn đáng kể trong mọi khía cạnh của cuộc sống, bao gồm cả ở nhà, nơi làm việc và trường học.

Khi ở những giai đoạn này, người bệnh có thể cần được chăm sóc chuyên khoa để ngăn ngừa người bệnh tự làm hại bản thân hoặc người khác. Một số người mắc chứng rối loạn lưỡng cực có thể trải qua những cơn được gọi là cơn hưng cảm nhẹ. Các cơn hưng cảm nhẹ có các triệu chứng tương tự như cơn hưng cảm, nhưng các triệu chứng nhẹ hơn và thường không làm gián đoạn khả năng hoạt động của người bệnh ở mức độ tương tự.

Có hai loại rối loạn lưỡng cực chính, tùy thuộc vào kiểu trạng thái hưng cảm hoặc hưng cảm nhẹ và trầm cảm.

• Những người mắc chứng rối loạn lưỡng cực loại I sẽ trải qua một hoặc nhiều cơn hưng cảm xen kẽ với các cơn trầm cảm. Theo thời gian, các cơn trầm cảm thường xuất hiện nhiều hơn so với các cơn hưng cảm.

• Những người mắc chứng rối loạn lưỡng cực loại II có thể đã từng trải qua một hoặc nhiều cơn hưng cảm nhẹ và ít nhất một cơn trầm cảm, nhưng chưa từng có cơn hưng cảm thực sự.

 Các yếu tố rủi ro và bảo vệ

Nguyên nhân chính xác của rối loạn lưỡng cực vẫn chưa được biết rõ. Một số yếu tố - bao gồm các yếu tố sinh học (ví dụ: di truyền), tâm lý, xã hội và cấu trúc - có thể góp phần vào sự khởi phát, diễn biến và kết quả của bệnh.

Hoàn cảnh bất lợi hoặc các sự kiện thay đổi cuộc sống có thể kích hoạt hoặc làm trầm trọng thêm các triệu chứng của rối loạn lưỡng cực. Những yếu tố này có thể bao gồm mất mát người thân, bạo lực hoặc đổ vỡ mối quan hệ. Việc sử dụng rượu bia hoặc ma túy cũng có thể ảnh hưởng đến sự khởi phát và diễn biến của rối loạn lưỡng cực.

Mặc dù việc làm có thể là một nguồn gây căng thẳng cho người mắc chứng rối loạn lưỡng cực, nhưng nó cũng có thể mang tính bảo vệ. Trong điều kiện làm việc tốt và được hỗ trợ tại nơi làm việc với những điều chỉnh hợp lý, việc làm có thể thúc đẩy quá trình phục hồi bằng cách cải thiện chức năng, giảm các triệu chứng, nâng cao chất lượng cuộc sống và cải thiện lòng tự trọng.

Điều trị và chăm sóc

Mặc dù các triệu chứng thường tái phát, nhưng vẫn có thể phục hồi. Với sự chăm sóc phù hợp, người mắc chứng rối loạn lưỡng cực có thể đối phó với các triệu chứng và sống một cuộc sống có ý nghĩa và hiệu quả.Có nhiều lựa chọn điều trị hiệu quả, thường là kết hợp thuốc và các can thiệp tâm lý và tâm lý xã hội. Thuốc được coi là thiết yếu cho việc điều trị, nhưng bản thân chúng thường không đủ để phục hồi hoàn toàn.

Người mắc chứng rối loạn lưỡng cực nên được đối xử tôn trọng và có phẩm giá, đồng thời nên tham gia một cách có ý nghĩa vào các lựa chọn chăm sóc, bao gồm cả việc cùng nhau ra quyết định về điều trị và chăm sóc, cân bằng giữa hiệu quả, tác dụng phụ và sở thích cá nhân.

Các loại thuốc

Những người mắc chứng rối loạn lưỡng cực cần được điều trị và chăm sóc trong các đợt hưng cảm và trầm cảm cấp tính và khi cần thiết, cần điều trị lâu dài hơn để ngăn ngừa tái phát.

Thuốc ổn định tâm trạng (như lithium, valproate) và thuốc chống loạn thần đã được chứng minh là giúp kiểm soát hưng cảm cấp tính. Việc kê đơn lithium cần được theo dõi lâm sàng và xét nghiệm. Trẻ em gái và phụ nữ đang mang thai, cho con bú hoặc có khả năng sinh con không nên sử dụng valproate. Lithium và carbamazepine cũng cần tránh sử dụng trong thời kỳ mang thai và cho con bú nếu có thể.

Thuốc chống trầm cảm không nên được sử dụng trong giai đoạn hưng cảm và có thể được kết hợp với thuốc ổn định tâm trạng hoặc thuốc chống loạn thần trong giai đoạn trầm cảm. Một số loại thuốc điều trị rối loạn lưỡng cực có thể gây buồn ngủ, co thắt cơ hoặc run không tự chủ, hoặc thay đổi chuyển hóa (ví dụ như tăng cân). Những tác dụng phụ này có thể ảnh hưởng đến việc tuân thủ điều trị và cần được theo dõi và kiểm soát.  

Người lớn mắc chứng rối loạn lưỡng cực đã thuyên giảm hoàn toàn (không còn triệu chứng) thường cần tiếp tục dùng thuốc ổn định tâm trạng hoặc thuốc chống loạn thần trong ít nhất sáu tháng. Những người trải qua nhiều đợt hưng cảm và trầm cảm thường cần điều trị lâu dài hơn để giảm thiểu tái phát.

Can thiệp tâm lý và tâm lý xã hội

Những người mắc chứng rối loạn lưỡng cực có thể hưởng lợi từ việc thay đổi lối sống bao gồm ngủ đủ giấc, hoạt động thể chất, chế độ ăn uống lành mạnh, giảm căng thẳng và theo dõi tâm trạng.Các biện pháp can thiệp tâm lý (ví dụ như liệu pháp hành vi nhận thức, liệu pháp giao tiếp, giáo dục tâm lý) có thể làm giảm hiệu quả các triệu chứng trầm cảm và khả năng chúng tái phát.

Giáo dục tâm lý gia đình cũng có thể giúp các gia đình hiểu và hỗ trợ người thân tốt hơn. Sự hỗ trợ từ gia đình và bạn bè là rất quan trọng. Các nhóm hỗ trợ - nơi mọi người có thể nhận được sự động viên, học hỏi kỹ năng đối phó và chia sẻ kinh nghiệm - có thể hữu ích cho người mắc chứng rối loạn lưỡng cực và gia đình họ.Các can thiệp tâm lý xã hội hướng đến phục hồi bao gồm việc làm được hỗ trợ, nhà ở được hỗ trợ, hỗ trợ đồng đẳng, và đào tạo kỹ năng sống và xã hội. Chúng giúp nuôi dưỡng hy vọng và hỗ trợ sự tự chủ, trao quyền cá nhân và hòa nhập xã hội của người mắc chứng rối loạn lưỡng cực. Thuốc men và các biện pháp can thiệp tâm lý hoặc tâm lý xã hội cần được điều chỉnh phù hợp với nhu cầu của từng người và kết hợp để đạt được kết quả tốt nhất. 

Rối loạn lưỡng cực là một rối loạn tâm thần có thể kiểm soát được nếu được chẩn đoán đúng và điều trị kịp thời. Sự kết hợp giữa can thiệp y học và hỗ trợ tâm lý cá nhân hóa là chìa khóa giúp người bệnh phục hồi và sống một cuộc đời có chất lượng.

Nếu bạn đang nghi ngờ mình có dấu hiệu của rối loạn lưỡng cực, hoặc đang cần người đồng hành chuyên môn, hãy đăng ký vấn tâm lý 1:1 để nhận được định hướng phù hợp, khoa học và an toàn cho sức khỏe tâm thần của bạn.

                                                               Nguồn: WHO - Ngày 8 tháng 7 năm 2024